Do niedawna uzależnienia wiązano przede wszystkim z zażywaniem substancji psychoaktywnych. Dziś coraz częściej mamy do czynienia z uzależnieniami behawioralnymi, czyli od czynności.
Uzależnienie od czynności (action addiction, behavioral dependency) jest traktowane jako uzależnienie od popędów, jak np. od gier hazardowych czy komputerowych, internetu, jedzenia, pracy, zakupów. Repertuar takich zachowań ciągle się poszerza. Oprócz wymienionych, wskazuje się także na uzależnienie od seksu, telefonu komórkowego, kart płatniczych, środków masowego przekazu.
Wyróżnia się również tanoreksję (uzależnienie od opalania się, przede wszystkim w solarium), ortoreksję (nadmierna koncentracja na zdrowym jedzeniu), bigoreksję (przesadna dbałość o własną sylwetkę, poprzez podejmowanie ćwiczeń fizycznych, wysokobiałkową dietę, stosowanie sterydów anabolicznych), alkoreksję (zastępowanie jedzenia alkoholem w celu utrzymania szczupłej sylwetki). Mówi się także o uzależnieniu od zabiegów medycyny estetycznej (głównie botoksu) czy chirurgii plastycznej.
Tego typu zachowania są traktowane jako zachowania nałogowe (kompulsywne), nad którymi człowiek nie jest w stanie zapanować i które w sposób negatywny wpływają na wiele obszarów jego funkcjonowania. Ich celem jest nie tyle osiągnięcie przyjemności, co zredukowanie złego samopoczucia i wewnętrznego napięcia. Ogólnie, jest to rodzaj uzależnienia psychicznego (niesubstancjalnego), zaś o patologii świadczy przejawianie dużego zapotrzebowania na wykonywanie tych czynności, ich częstotliwość i intensywność. Pomimo że zachowania te mają charakter autodestrukcyjny to wiele z nich, a szczególnie pracoholizm, jest akceptowanych społecznie.
Uzależnienie od substancji a uzależnienie od czynności
Biorąc pod uwagę kryteria obowiązującej aktualnie międzynarodowej klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych (ICD-10), o uzależnieniu świadczą takie cechy, jak:
- silne pragnienie lub poczucie przymusu podejmowania określonych zachowań,
- trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z danym obszarem działania,
- fizjologiczne objawy odstawienia, występujące, gdy zachowanie zostało przerwane lub ograniczone,
- stwierdzenie tolerancji (potrzeba nasilania zachowań w celu uzyskania efektów wcześniej uzyskiwanych przy mniejszym nasileniu),
- narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności,
- kontynuacja szkodliwych zachowań mimo wyraźnych szkód z nimi związanych.
Podobne cechy można przypisać uzależnieniom niesubstancjalnym. Właściwie nie ma różnic w zasadniczych cechach zachowania ludzi uzależnionych od substancji czy od czynności. Ci pierwsi poszukują kontaktu z substancją, drudzy zaś możliwości zrealizowania zachowania. W jednym i drugim przypadku występuje silne pragnienie wykonywania danej czynności, następuje utrata kontroli, pojawiają się objawy zespołu abstynencyjnego w postaci różnych dolegliwości i niepokoju oraz kompulsywne (przymusowe) pragnienie kontynuowania aktywności pomimo jej negatywnego wpływu na funkcjonowanie psychospołeczne jednostki. Pomimo występujących podobieństw oraz nasilania się zjawiska, brak jest zgody co do uznania wymienionych zachowań kompulsywnych za uzależnienie. Tym bardziej że o ile można unikać zażywania środków psychoaktywnych, o tyle nie da się uniknąć takich zachowań, jak jedzenie czy kupowanie. Dotychczas jedynie hazard został wprowadzony do międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych, ale nie jako uzależnienie, lecz jako patologiczne zachowanie. Niemniej jednak, ze względu na rozpowszechnienie zjawiska oraz wynikające z niego negatywne konsekwencje dla funkcjonowania człowieka, stało się ono przedmiotem zainteresowania zarówno badaczy, jak i praktyków.
Negatywne konsekwencje uzależnień behawioralnych
Negatywne skutki zachowań kompulsywnych, w zależności od ich rodzaju, mogą się przejawiać w różnych sferach funkcjonowania człowieka, przede wszystkim zaś w sferze fizycznej, a także psychiczno-społecznej. Wśród konsekwencji związanych ze sferą fizyczną wymienia się najczęściej bóle głowy, nadgarstka, bóle w klatce piersiowej, problemy żołądkowe, tiki nerwowe, zawroty głowy czy zespół przewlekłego zmęczenia. Są one charakterystyczne przede wszystkim dla pracoholizmu czy internetoholizmu.
Wśród objawów psychicznych wynikających z nadmiernego angażowania się w czynności wymienia się nadaktywność, problemy ze snem, nieumiejętność wypoczynku, zmienne nastroje, uczucie irytacji, drażliwość, trudności w koncentracji uwagi, zaniżoną samoocenę, jak również niższą satysfakcję z życia. Szkody w sferze społecznej obejmują zaniedbywanie innych aktywności, zawężenie (bądź brak) zainteresowań, izolowanie się od innych ludzi, złe relacje rodzinne związane z zanikaniem więzi czy rozpadem rodziny. Tak więc ofiarą osoby uzależnionej, zwłaszcza jeśli problem dotyczy pracoholizmu czy zakupoholizmu, może być nie tylko ona sama, ale także jej współpracownicy, współmałżonek oraz dzieci. Z kolei konsekwencje ponoszone przez dzieci zwiększają ich podatność na różnego rodzaju zaburzenia psychiczne i formy uzależnienia w przyszłości. Jak wskazuje Christenson (1994), zakupoholicy, częściej niż przeciętni ludzie, są samotnikami, częściej też się rozwodzą.
Warto pamiętać, że angażowanie się w zakupy czy w hazard może być również źródłem pozytywnych emocji, może uwalniać od napięcia, dostarczać poczucia ulgi, jednakże odczuwane jako przyjemny stan pobudzenia dość szybko mija, przynosząc wstyd, wyrzuty sumienia, obwinianie się za brak kontroli nad zachowaniem. Negatywne skutki uzależnień behawioralnych można także rozpatrywać w sferze finansów. Dotyczy to przede wszystkim zakupoholizm i hazardu. Kompulsywne kupowanie czy angażowanie się w hazard pociąga za sobą problemy finansowe, w tym zadłużanie się, w skrajnych przypadkach może nawet prowadzić do bankructwa.
Jakie są przyczyny uzależnień behawioralnych?
Co jest powodem tej nowej „fali uzależnień”? Zachowania kompulsywne (nałogowe), podobnie jak w przypadku zażywania substancji psychoaktywnych, są efektem interakcji różnorodnych czynników (model polietiologiczny), wśród których należy wymienić czynniki biologiczne (neurobiologiczne, genetyczne), społeczne (społeczno-kulturowe, rodzinne) i psychologiczne (podmiotowe).
Uwarunkowania biologiczne zachowań kompulsywnych
W procesie uzależniania się zarówno od substancji psychoaktywnych, jak i od czynności istotną rolę odgrywają substancje chemiczne, zwane neuroprzekaźnikami (neurotransmiterami). Uzależnienie jest wynikiem zaburzenia równowagi między dwoma układami neuroprzekaźnikowymi, układem nagrody – za który odpowiada układ dopaminergiczny w mózgu – i układem kary – którym zawiaduje układ serotoninergiczny. U osób uzależnionych na skutek zaburzenia aktywności obu układów maleje rola układu kary, a wzrasta układu nagrody. Zażyta substancja lub wykonana czynność pełni więc rolę natychmiastowej gratyfikacji. Jak wskazuje znany fizjolog Vetulani (2001), główną rolę w funkcjonowaniu układu nagrody odgrywają endogenne opioidy, takie jak: endorfina, enkefalina, dynorfina, a także serotonina i dopamina, które oddziałują na receptory opioidowe. Szczególną rolę w procesie uzależniania odgrywa dopamina. Jej ilość wyraźnie wzrasta po zażyciu substancji psychoaktywnej czy po wykonaniu czynności, np. dokonaniu zakupów. Jak podkreśla Guerreschi (2006), odczuwanie przyjemności czy złagodzenie napięcia, niezależnie od rodzaju uzależnienia, jest dziełem tego samego neuroprzekaźnika. Jednakże w przypadku uzależnienia fizycznego środek psychoaktywny jest dostarczany z zewnątrz, natomiast w uzależnieniach od czynności sam organizm w reakcji na stymulujące bodźce (jedzenie, zakupy, praca, gry hazardowe) może uwalniać substancje wpływające na odczuwanie przyjemności i zadowolenia. Wskazuje się więc na wyraźne podobieństwo mechanizmów odpowiedzialnych za zażywanie substancji psychoaktywnych do mechanizmów warunkujących nałogowe zachowania dotyczące podejmowania czynności.
Uwarunkowania społeczno-psychologiczne
Do rozwoju uzależnień behawioralnych niewątpliwie przyczyniają się zmiany cywilizacyjne, wzrastające tempo życia i konsumpcyjne podejście do życia, coraz bardziej powszechny stres i towarzyszące mu negatywne emocje. Zmiany cywilizacyjne przyczyniły się do wzrostu dobrobytu, czego wyrazem jest wzrost konsumpcji, a to pociąga za sobą ryzyko jedzenioholizmu czy zakupoholizmu. Jak stwierdza Guerreschi w książce „Nowe uzależnienia”, wydanej w 2006 roku, tego rodzaju uzależnienia pojawiły się przede wszystkim w związku z postępem technologicznym i współczesną cywilizacją, która z jednej strony naraża ludzi na stres, pustkę i nudę, a z drugiej – wzmacnia dążenia do natychmiastowego zaspokojenia pragnień, dostarczając do tego niezbędnych środków. Za istotne czynniki społeczne, sprzyjające rozwojowi zachowań kompulsywnych, uznaje się określone postawy konsumpcyjne i wyznawanie wartości materialistycznych. Należy także zwrócić uwagę, że zachodzące zmiany cywilizacyjne wymuszają konieczność dostosowania się do nich, co zwiększa poczucie zagubienia jednostki, wywołuje stres i negatywne emocje. Z kolei doświadczanie stresu i przeżywane emocje mogą jednych skłaniać do ucieczki w alkohol, narkotyki, innych – w pracę, internet, zakupy czy hazard.
W rozwoju uzależnień od czynności istotną rolę odgrywają także uwarunkowania rodzinne. Szczególnie ważne wydaje się modelowanie społeczne. Młodzi ludzie uczą się pewnych zachowań, obserwując je we własnej rodzinie, zwłaszcza jeśli te zachowania są nagradzane. Oznacza to, że prawdopodobieństwo pojawienia się u jednostki kompulsywnych zachowań jest większe, jeśli takie zachowania wystąpiły w jej środowisku rodzinnym.
Do rozwoju uzależnień mogą przyczynić się również takie czynniki, jak struktura rodziny, panująca w niej atmosfera wychowawcza, stosowane metody wychowawcze czy preferowany przez rodziców system wartości. Podejmowaniu zachowań nałogowych, przede wszystkim związanych z hazardem, jak podaje Bellringer (1999), sprzyja rodzina dysfunkcjonalna, rozbita, ubóstwo, przemoc w rodzinie, śmierć lub poważna choroba któregoś z rodziców, nadmierne przywiązywanie wagi do pieniędzy i wartości materialnych przez rodziców, poczucie odrzucenia ze strony rodziców.
Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi uzależnień są także osłabienie więzi rodzinnych i zaburzenia pełnionych ról związanych z wychowaniem dzieci, zaspokajaniem potrzeb bliskości, bezpieczeństwa, akceptacji czy dawaniem wsparcia. Dla wielu ludzi rekompensatą tego, czego nie dostali w rodzinie, staje się wejście w nałóg, niezależnie od tego, czego dotyczy, a więc także pracy, jedzenia czy zakupów. Istotną rolę w podejmowaniu zachowań kompulsywnych związanych z wykonywaniem czynności zdają się pełnić czynniki socjodemograficzne, takie jak: płeć, wiek czy status społeczno-ekonomiczny. Rezultaty badań dotyczących związku płci ze skłonnością do zachowań kompulsywnych nie są jednoznaczne. W odniesieniu do niektórych z nich występuje wyraźna przewaga kobiet (zakupoholizm, jedzenioholizm), w innych (angażowanie się w internet czy uprawianie hazardu) obserwuje się przewagę mężczyzn. Patologiczny hazard występuje u ok. 6% mężczyzn i nieco ponad 0,5% kobiet (Lejoyeux i in., 2000). Z kolei wśród uzależnionych od zakupów ponad 80% stanowią kobiety (Christenson i wsp., 1994). Przymus związany z podejmowaniem określonych czynności, które mogą prowadzić do uzależnienia z reguły pojawia się już w młodym wieku. Z przeprowadzonych badań (Dell i in., 1981) wynika, że dorośli uzależnieni od hazardu rozpoczynali granie pomiędzy 10. a 19. rokiem życia. Szczególnie wcześnie rozpoczyna się grę na automatach. Z danych przytoczonych przez Griffithsa (2004) wynika, że osoby uzależnione od hazardu rozpoczynały granie przed 10. rokiem życia. Młody wiek sprzyja również uzależnianiu się od internetu oraz od zakupów. Z kolei najbardziej ryzykownym przedziałem wiekowym sprzyjającym nasilaniu się przymusu pracy jest zakres 35-49 lat (Golińska, 2008).
Z rozwojem uzależnień od czynności wiąże się także status społeczno-ekonomiczny. W największym stopniu dotyczy to zakupoholizmu, chociaż i w tym przypadku prezentowane w literaturze dane nie są jednoznaczne. Niektóre z nich wskazują, że im wyższy status, tym większa skłonność do kompulsywnego kupowania, inne wskazują, że do nadmiernego kupowania najbardziej skłonne są osoby o średnich dochodach (D’Astous i in., 1990). Natomiast w przypadku hazardu większe skłonności do angażowania się w aktywność hazardową przejawiają osoby o niższych dochodach, w tym często bezrobotne (Niewiadomska i in., 2005). Wśród uwarunkowań zachowań kompulsywnych wymienia się również postawy i przekonania religijne (duchowe). Przeżywanie stanu frustracji, pustki egzystencjalnej, związanej z brakiem odpowiedzi na pytania o sens życia, czy istotne wartości mogą skłaniać jednostkę do poszukiwania substytutów i działań zastępczych, a stąd już prosta droga do angażowania się w zachowania o charakterze nałogowym.
Istotne znaczenie w podejmowaniu zachowań kompulsywnych prowadzących do uzależnienia przypisuje się podmiotowym właściwościom jednostki, w tym cechom osobowości. Należy jednakże wyraźnie podkreślić, że w powstawaniu uzależnienia (zarówno od substancji, jak i czynności) osobowość odgrywa istotną rolę, lecz w połączeniu z innymi czynnikami, przede wszystkim neurofizjologicznymi i społeczno-kulturowymi (model polietiologiczny). Należy również zwrócić uwagę, że pewne cechy osobowości mogą być skutkiem rozwoju uzależnień. Nadmiernemu angażowaniu się w czynności sprzyjają takie charakterystyczne dla człowieka właściwości, jak poszukiwanie natychmiastowej gratyfikacji, szybkiej przyjemności, a także trudności w kontrolowaniu własnych impulsów. Tendencja do angażowania się w zachowania kompulsywne jest również powiązana ze skłonnością do podejmowania zachowań ryzykownych. U ich podłoża leży potrzeba poszukiwania nowych doznań (wrażeń) i dążenie do uzyskania przyjemności wynikającej ze sprawdzenia swoich możliwości, pokonywania siebie i swoich ograniczeń. Dla niektórych poszukiwanie intensywnej stymulacji może stać się sposobem na życie. Poszukiwanie wrażeń i związane z nim zapotrzebowanie na doznawanie przyjemności ma znaczenie przede wszystkim w odniesieniu do hazardu. Z danych przytaczanych przez Zaleśkiewicza (2005) wynika, że dla ponad 50% hazardzistów hazard stanowił główne źródło przyjemności i podekscytowania, a tylko 8% przyznało, że angażuje się w gry z chęci zarobienia pieniędzy.
Wśród właściwości osobowości, które uznaje się za sprzyjające uzależnieniom behawioralnym (szerzej omówionych w książce Ogińskiej-Bulik „Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość”), wymienia się pesymizm życiowy, niskie poczucie własnej wartości, nieśmiałość, wysoki poziom lęku, bezradność, zewnętrzne poczucie kontroli, skłonność do doświadczania negatywnego afektu, neurotyczność, niedostatki w zakresie samokontroli emocjonalnej, trudności w relacjach z innymi, a przede wszystkim problemy w radzeniu sobie ze stresem i negatywnymi emocjami. Angażowanie się w czynności przymusowe może być również efektem ulegania autorytetom i presji rówieśników. Największe znaczenie w rozwoju uzależnień, jak wskazuje Cierpiałkowska (2006), przypisywane jest redukcji napięcia i uldze, której człowiek doświadcza po zażyciu określonej substancji lub wykonaniu danej czynności. Zachodzące w tej sytuacji zmiany, np. w postaci poprawy nastroju, obniżenia napięcia czy pojawienia się przyjemnych emocji, stanowią istotne wzmocnienie pozytywne, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia podejmowanych zachowań.
